ΕΣΤΙΑ

Ημερησία εφημερίς

22 –  23 Ιουλίου 2017

ΕΔΩ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ

Η «επτάψυχη» Συνθήκη της  Λωζάννης

Του πρέσβη επί τιμή κ. Αλέξη Αλεξανδρή

Η φετινή επέτειος από τη σύναψη της πολυμερούς Συνθήκης της Λωζάννης (24.7.1923) φέρνει αναπόφευκτα στο νου την ευθεία δημόσια αμφισβήτηση της από τον Πρόεδρο της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Αυτή είναι η πρώτη φορά από το 1923 που Τούρκος ηγέτης αμφισβητεί, χωρίς υπαινιγμούς, τις εδαφικές ρυθμίσεις της Λωζάννης αφήνοντας να εννοηθεί ότι είναι αποφασισμένος να αποκαταστήσει τις αδικίες που έγιναν εις βάρος της χώρας του. Σε σειρά ομιλιών του κατά την περίοδο Σεπτεμβρίου-Νοεμβρίου 2016, ο Ερντογάν έθεσε ανοικτά θέμα επανεξέτασης του status quo που καθόρισε το εδαφικό καθεστώς της Τουρκίας και των γειτόνων της από το 1923 και εξής, υποστηρίζοντας ότι η Συνθήκη της Λωζάννης  «δεν είναι ένα ιερό κείμενο ούτε ένα ιερό βιβλίο». Ισχυρίστηκε δε ότι η Συνθήκη αυτή «εγκλωβίζει» και «φυλακίζει» την σημερινή Τουρκία σε μια ψυχολογία του παρελθόντος, όταν εκείνος έχει θέσει σαν στόχο  να την μετατρέψει  μέχρι το 2023 «σε ένα από τα δέκα μεγαλύτερα έθνη του κόσμου». Δεν είναι δυνατόν, ανέφερε, εν έτει 2016,  όταν «αλλάζουν τα πάντα στον κόσμο» να παραμένουμε δέσμιοι στην λογική του 1923.

Μιλώντας σε Περιφερειακούς Νομάρχες της χώρας του στον προεδρικό Λευκό Σαράι (Ak Saray) στις 29 Σεπτεμβρίου 2016, είπε ότι με τη Λωζάννη, το τουρκικό έθνος υποχρεώθηκε να «ξεχάσει το μεγαλείο του παρελθόντος του», το οποίο δεν έχει αφετηρία την «πρόσφατη» τουρκική Δημοκρατία αλλά είναι χιλίων ετών και πηγαίνει πίσω στους Σελτζούκους και την οθωμανική Αυτοκρατορία. Σε μια προσπάθεια αναθεώρησης της κεμαλικής αφήγησης της τουρκικής ιστορίας, ισχυρίστηκε ότι η περίοδος 1914 – 1923 υπήρξε καταστροφική για το τουρκικό έθνος αφού κατά την έναρξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου η Τουρκία κατείχε εδάφη 3 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων, τα οποία μέσα σε εννέα χρόνια συρρικνώθηκαν σε 780.000.  Σε μια άλλη ομιλία του στο πλαίσιο διάσκεψης της Αστυνομικής Ακαδημίας  στις 22 Νοεμβρίου 2016 με θέμα το «Πνεύμα της νέας ασφάλειας της Τουρκίας» , καυχήθηκε ότι οι σημερινοί Τούρκοι είναι «κληρονόμοι  ενός έθνους που είδε τα εδάφη του να φτάνουν τα 22 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα». Σύμφωνα με τον Ερντογάν,  η Συνθήκη των Σεβρών του 1920 ήταν το δόλωμα «προκειμένου το 1923 να μας πείσουν να δεχθούμε τη Συνθήκη της Λωζάννης», με αποτέλεσμα η Τουρκία (εννοεί βέβαια την οθωμανική Αυτοκρατορία) να παραχωρήσει μεγάλο μέρος των εδαφών της. Με αυτό το τέχνασμα, πρόσθεσε, προσπαθούν μέχρι σήμερα να «μας κάνουν να πιστέψουμε ότι η Συνθήκη της Λωζάννης ήταν τουρκική νίκη». Και διερωτήθηκε «είναι αυτό νίκη;».

Ασφαλώς και οι τοποθετήσεις αυτές εντάσσονται στην αντιπαράθεση του με την κεμαλική αντιπολίτευση, η οποία τον κατηγορεί ότι δεν πράττει τα δέοντα όσον αφορά τις τουρκικές διεκδικήσεις ιδίως στο Αιγαίο. Ακολουθώντας την προσφιλή σε αυτόν τακτική της μετωπικής επίθεσης,  ο Ερντογάν δεν δίστασε να αμφισβητήσει την κεμαλική θεωρία ότι με τη Λωζάννη επιτεύχθηκαν οι στόχοι του Εθνικού Συμβολαίου (γνωστό επίσης ως Εθνικός Όρκος ή Misak–ı Milli του 1920, με το οποίο οριοθετήθηκε η εδαφική επικράτεια της τουρκικής Δημοκρατίας) . Σύμφωνα με τον Ερντογάν οι τότε κυβερνώντες (δηλαδή ο Κεμάλ Ατατούρκ και ο Ισμέτ Ινονού) δεν κατάφεραν να περιλάβουν εντός της επικράτειας του νέου τουρκικού κράτους το σύνολο των εδαφών που προέβλεπε το Εθνικό Συμβόλαιο «τόσο στα δυτικά όσο και στα νοτιοανατολικά σύνορα της Τουρκίας».  Στο πλαίσιο της αναθεωρητικής αυτής ρητορικής αφήγησης αναφέρθηκε επανειλημμένως στην Ελλάδα φθάνοντας στο σημείο να ισχυρισθεί ότι με τη Λωζάννη δόθηκαν στους Έλληνες τα «νησιά μας που αν φωνάξεις από τις ακτές του Αιγαίου, θα ακουστείς απέναντι. Τα νησιά αυτά ήταν δικά μας και εξακολουθούν να είναι ακόμη δικά μας εφόσον συνεχίζουν να υπάρχουν ακόμη εκεί τα τζαμιά και τα μνημεία μας». Και κατέληξε λέγοντας -επειδή η τότε τουρκική ηγεσία δεν μπόρεσε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και δη κατόπιν ενός νικηφόρου εθνικού απελευθερωτικού αγώνα εγκαταλείποντας τα νησιά του Αιγαίου, «σήμερα εμείς ζούμε το άγχος και τη στεναχώρια» που προκαλούν θέματα όπως η υφαλοκρηπίδα, τα χωρικά ύδατα και ο εναέριος χώρος στο Αιγαίο.

Σχετικά με τη Λωζάννη, ο Ερντογάν έθεσε και μια άλλη παράμετρο. Μιλώντας σε εκδήλωση στην Άγκυρα στις 11 Νοεμβρίου 2016, με αφορμή την επέτειο του θανάτου του Κεμάλ Ατατούρκ, εισήγαγε την πολυσυζητημένη έννοια των «συνόρων της καρδιάς» όταν υποστήριξε ότι ναι μεν «δεν έχει βλέψεις στα εδάφη κανενός» αλλά πρόσθεσε ότι η Τουρκία δεν μπορεί να μην στηρίζει τους αδελφούς  της εκτός των τουρκικών συνόρων. «Είναι άλλο πράγμα τα φυσικά σύνορα και άλλο τα σύνορα της καρδιάς μας» υποδηλώνοντας με τον τρόπο αυτό την σαφή βούληση του για «πνευματική επέκταση της Τουρκίας» στις πρώην οθωμανικές κτήσεις.  «Η στιγμή που θα παραιτηθούμε από αυτό, θα είναι η στιγμή που θα χάσουμε την ανεξαρτησία μας και το μέλλον μας» πρόσθεσε ο Τούρκος πρόεδρος. Αφού τόνισε ότι έχει επίγνωση ότι με τις θέσεις του αυτές ενοχλεί τα συμφέροντα πολλών, ξεκαθάρισε ότι στο πλαίσιο της  νέας αντίληψης για την ασφάλεια, στο μέλλον  οποιαδήποτε απειλή υπάρχει εντός και εκτός της Τουρκίας θα αντιμετωπίζεται στην πηγή της.

Με τον τρόπο αυτό η Συνθήκη της Λωζάννης, που έχει αποδειχθεί εφτάψυχη, διαχρονική και επίκαιρη,  επανήλθε στην επικαιρότητα 94 χρόνια μετά την υπογραφή της. Στις κυνικές τοποθετήσεις του Ερντογάν  ασκήθηκε έντονη κριτική από την Ελλάδα αλλά και καυτηριάστηκαν από τις Βρυξέλλες αλλά ακόμη και από κύκλους στην Ουάσιγκτον. Κατηγορήθηκε ευθέως ότι επιχειρεί, με τον πλέον θρασύ αλλά και  σαφή τρόπο, να εγείρει θέμα επαναδιαπραγμάτευσης της Λωζάννης μέσα από μια διαδικασία επαναχάραξης των συνόρων με προφανή σκοπό να διευρύνει την επικράτειά της Τουρκίας εις βάρος των γειτονικών της χωρών.

Από την άλλη πλευρά, η δημοκρατική και πεφωτισμένη μερίδα της τουρκικής κοινής γνώμης διατύπωσε την πεποίθηση ότι η αμφισβήτηση της Συνθήκης της Λωζάννης σχετίζεται με την εσωτερική κατάσταση στην Τουρκία. Τα εσωτερικά αδιέξοδα ωθούν «ένα πανικόβλητο Ερντογάν», όπως υποστηρίζει ο διακριμένος διεθνολόγος Μπασκίν Οράν, να υιοθετήσει εθνικιστικές κορώνες προκειμένου να προσελκύσει την ακραία εθνικιστική ψήφο και να συσπειρώσει τους υποστηρικτές της ιδεολογίας της εθνικιστικής-ισλαμικής σύνθεσης (Türk-İslam sentezi). Ο Ερντογάν, σύμφωνα με τον Μπασκίν Οράν, κάνει τα πάντα για να «εδραιώσει ένα συγκεντρωτικό προεδρικό σύστημα έστω και αν χρειαστεί να συντρίψει τα θεμέλια της τουρκικής Δημοκρατίας ξεκινώντας με τον ανατροπή της Συνθήκης της Λωζάννης».

Φρονώ ότι η ερμηνεία αυτή ανταποκρίνεται μόνο μερικώς στις επιδιώξεις του Τούρκου ηγέτη, του οποίου η κύρια έγνοια είναι να εδραιωθεί ως βασικός παράγων στη διεθνή σκακιέρα, κάτι που μέχρι στιγμής έχει αποτύχει παταγωδώς να καταφέρει. Η απόγνωσή του με την αποτυχία των προσπαθειών του να αποκτήσει διεθνή ερείσματα τον ωθούν σε λεκτικούς, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, λεονταρισμούς και αμετροέπειες. Ασφαλώς ο Ερντογάν και οι συνεργάτες τους έχουν επίγνωση του γεγονότος ότι η Συνθήκη της Λωζάννης δεν καταργείται τόσο εύκολα καθώς στα συμβαλλόμενα μέρη, πλην της Τουρκίας,  περιλαμβάνεται η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ιαπωνία, η Ελλάδα, η Ρουμανία και η Σερβο-Κροατο-Σλοβενία. Θα πρέπει επίσης να γνωρίζει ότι ο εδαφικός αναθεωρητισμός, με πρώτο βήμα τον ενταφιασμό της Συνθήκης της Λωζάννης, δεν συνάδει με τα τουρκικά συμφέροντα ιδίως στην σημερινή συγκυρία όπου επικρατεί οξύτατη πολιτική και κοινωνική ρευστότητα στη περιοχή της Εγγύς και Μέσης Ανατολής με την Τουρκία να αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες τόσο στη σφαίρα των διεθνών σχέσεων όσο και στα εσωτερικά της ζητήματα. Άλλωστε τα σημερινά σύνορα της Τουρκίας τελούν υπό τη διεθνή εγγύηση της Συνθήκης της Λωζάννης και στην απευκταία περίπτωση, για τη διεθνή ειρήνη και σταθερότητα, ακόμη και μονομερούς καταγγελίας της ανοίγεται ο ασκός του Αιόλου κυρίως όσον αφορά την εδαφική ακεραιότητα της χώρας του.

Παρά τις διαπιστώσεις αυτές δεν παύει η σημερινή ηγεσία της Τουρκίας να διακατέχεται από σύνδρομο μεγαλομανίας και ο Ερντογάν να έχει αποδείξει επανειλημμένως ότι λειτουργεί συχνά χωρίς φραγμούς και αναστολές. Παρά τα ανοικτά μέτωπα στην Μέση Ανατολή, το κουρδικό, τις εξελίξεις στην Κύπρο, τα ενεργειακά στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, την διατάραξη των σχέσεων με την Γερμανία, την ένταση στις ευρωτουρκικές σχέσεις και την υφέρπουσα ψυχρότητα με την Ουάσιγκτον δεν είναι σίγουρο ότι ο Ερντογάν θα συνεχίσει να συμπεριφέρεται και να δεσμεύεται από την λογική της ελεγχόμενης έντασης στο Αιγαίο, όπως έχουν πράξει οι προκάτοχοι του από το 1974 και μετά.   Η μέχρι τώρα στάση και ριψοκίνδυνες ενέργειες του Ερντογάν στα διεθνή ζητήματα φανερώνουν, δυστυχώς, ότι πάσχει από μια επικίνδυνη πολιτική μυωπία, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.